Oude kerken met kunstwerken in ramen en op plafonds

Oude kerken worden gekenmerkt door veel kunstwerken. Dat begint eigenlijk al bij het bouwwerk zelf waarbij architecten hun creativiteit op hebben kunnen botvieren. Ook binnen in oude kerken zijn dikwijls veel kunstzinnige uitingen te vinden. Dat betreft vooral in Rooms-katholieke kerken versieringen van altaar tot preekstoel en van monstrans tot kruisweg. Maar een bijzondere plaats nemen dikwijls de versieringen in van de kerkramen en de kerkplafonds. Veel van die versieringen zijn in goede staat bewaard gebleven en anderen zijn gerestaureerd naar de oorspronkelijke toestand.

Gebrandschilderde ramen door de eeuwen heen

De versieringen van kerkramen bestaan vaak uit gebrandschilderde ramen. De techniek van gebrandschilderde ramen wordt al eeuwenlang beheerst door vaklui. Dat geldt vooral voor kerken uit de baroktijd maar ook in latere eeuwen zijn prachtige gebrandschilderde ramen toegepast. Dit is zo doorgegaan tot bij kerken uit de eerste helft van de twintigste eeuw maar ook in latere tijden en zelfs in de eenentwintigste eeuw komen nog gebrandschilderde ramen voor. Zo voert de firma Jilleba uit Leiden niet alleen restauraties uit maar vervaardigd ook, met liefde voor het vak en oog voor detail, nieuwe glas-in-loodramen in opdracht van architecten, aannemers, schilders, andere glashandels en particulieren.

Gebrandschilderde ramen restaureren

Dat de techniek niet verloren is gegaan wordt onder meer bewezen door de diverse restauraties van oude gebrandschilderde ramen. Zo’n restauratie begint met een onderzoek naar de technische staat van het raam maar ook naar de geschiedenis om stijlgetrouw te kunnen restaureren. Er worden daarbij drie soorten herstel onderscheiden namelijk eenvoudig herstel, gedeeltelijk herstel en totaal herstel.

Eenvoudig herstel

Hieronder wordt verstaan het herstellen van slechts een of enkele stukken glas dat ter plekke kan gebeuren. Hoewel herstel ter plekke dikwijls lastig uitvoerbaar is wordt daar soms toch voor gekozen omdat het uitnemen van een paneel risico’s met zich meebrengt.

Gedeeltelijke herstel

Deze restauratie bestaat soms uit het uitnemen van een paneel voor een bouwtechnische restauratie zonder dat restauratie van het glas-in-lood noodzakelijk is. Bouwtechnische problemen zijn dan bijvoorbeeld houtrot, scheuren of roestvorming van de brugstaven. Maar het kan ook het geval zijn dat het glas-in-lood wel hersteld moet worden en teveel is om ter plekke te kunnen doen.

Totaal herstel

Deze restauratie moet gebeuren als het voortbestaan van het raam wordt bedreigd doordat bijvoorbeeld glasbreuk wordt verwacht of door vervuiling die niet ter plekke kan worden aangepakt. Ook als de brandschilderverf is losgelaten kan die niet ter plekke worden gerestaureerd.

Beroemde plafondschilderingen

Plafondschilderingen in kerken bestaan vaak uit Bijbelse taferelen. Beroemd zijn bijvoorbeeld de plafondschilderingen in de Sixtijnse Kapel in Rome van Michelangelo. Hij werkte aan die schilderingen van 1508 tot 1512. Ze zijn gemaakt in de zogenaamde frescotechniek. Bij deze techniek wordt met in water opgeloste verf op natte kalk geschilderd.

Kerkplafonds in gewelfvorm

De plafonds waar op werd geschilderd waren dikwijls gewelfvormig. Een gewelf is een schaalvormige bouwconstructie die voor te stellen is als een enorme schaal die zich ondersteboven op een muurconstructie bevindt. Met een gewelf kan een grote overdekking plaatsvinden zonder dat ondersteunende pilaren nodig zijn. Het beschilderen van gewelven vergt een bepaalde techniek waarbij het perspectief zodanig moet zijn uitgevoerd dat van beneden af juiste figuren ontstaan.

Decoratieschilderingen

Een speciale techniek die in kerken veel is toegepast is decoratieschilderen. Die techniek wordt meestal gebruikt voor muurstukken en pilaren maar wordt soms ook doorgetrokken naar plafonds of gedeelten daarvan. Met die techniek wordt gesuggereerd dat het gebruikte materiaal uit marmer bestaan.

Hemel centraal motief in barok

Een kunstperiode waarvan prachtige kerkramen en beschilderede plafonds bewaard zijn gebleven is de barok die ongeveer duurde van 1600 tot 1750. Veel katholieke kerken in Duitsland, Oostenrijk en Italië zijn in die stijl gebouwd en versierd. Als tegenhanger van donkerte en sterven was in die periode de hemel het centrale motief wat in veel glas-in-lood ramen en plafondschilderingen is terug te vinden.